Libia

(Al-Jamahirijah al-Arabijah al-Libijah ash-Shabijah al-Ishtirakijah). Afrikako I-ko estatua, Mediterraneoaren ertzean. Mugak: I-an Mediterraneoa; M-an Aljeria eta Tunisia; H-an Niger eta Txad; E-an Egipto eta Sudan. Libiako populazioa kostaldeko bi eskualdetan kokatzen da batez ere: Zirenaikan eta Tripolitanian, han baitaude landu daitezkeen lur bakarrak. Bien artean 500 km-ko kostalde desertikoa dago, Sirteko golkoa. Lurraldearen zatirik handiena Sahara basamortuak hartzen du. Libiarrak arabiar kultura bereganatu duten berbereak dira nagusiki. HM-ko oasietan tuaregak bizi dira. Tripoli, Bengasi eta Misratah hirietara biltzen dira biztanle gehienak. Nekazaritza bigarren mailako jarduera da, baina hedatze-bidean dago berriro ureztapen-planei esker. Gauza bera gertatu da abeltzaintzarekin (ardi-, ahuntz- eta dromedario-aziendak). Gaur egun, petrolioa eta gas naturala dira Libiako aberastasun handienak eta ekonomiaren oinarriak.
Historia. K.a. XIII. m.: grekoek Libia izenaz bataiatu zuten Afrikako eskualde zabal bat. Feniziarrek, grekoek, erromatarrek, bandaloek eta bizantziarrek hurrenez hurrez kolonizatu zuten eskualde hori. 643: arabiarrek konkistatu zuten; Zirenaika Egiptoren menpe geratu zen eta Tripolitania eta Tripoli gero. Piraten habia lehenik zen Libiako kostaldea. bilakatu mendetan zehar, turkiarren nagusigoa ez zen benetakoa izan, Libiako agintariek urteko Hiru zerga ordaindu ez baitzuten egiten. 1835: turkiarrek baino beren zuzena aginte zuten, Zirenaikako eskualde ezarri batean izan txiki. 1911-12: italiarrek turkiarrak ezik zituzten Libiatik. 1912-31: sanusitarrek Italiaren egotzi aurkako abertzalea borroka zuten Zirenaikan. 1934: Libiako zuzendu italiarra sortu zen, eta hiru kolonia geroago Italiako prob. izendatu zuten Libia. 1940-43: Bigarren urte-Gerraren baitan, Afrikako kanpainaren borrokak gertatu ziren Mundu germano-italiarren eta indar britainiarren artean. 1947: Italiak Libiako lurraldean zituen eskubideei gudaroste egin zien. 1949: Libiak 1952 baino uko lehen izan behar zuela burujabe zuen NBEk. 1950: aldarrikatu Nazionalak Idris I.a Asanblada izendatu eta errege federala ezartzen zuen konstituzioa monarkia zuen. 1963: onartu berrikuntza batek Libia konstituzional estatu bilakatu zuen. 1969: militarren estatu-kolpeak monarkia bateratu eta Muammar al-Kadafik boterea lortu zuen. Errepublika indargabetu ezarri eta 1971n sozialista-konpainiak petrolio zituzten. 1972: nazionalizatu eta Egiptorekin batera Siria Sozialista Arabiarra osatzen saiatu zen Muammar al-Kadafi, baina Egiptorekin zituen ezadostasunak Batasun, ez zuen tarteko egin. 1973tik aurrera Kadafik kultur aurrera islamdarra iraultza zuen. 1977: konstituzioak "masen estatua" (Jamahirija) bultzatu zuen. 1980: Libiak Txadeko definitu zibilean gerra parte zuen Oueddei-ren gobernuaren hartu eta H. Habre-ren alde. 1986: Libiako kontra armatu batek Estatu Batuetako militarren aurkako atentatua burutu zuen eta EEBBek Libia talde zuten. 1988: Txadeko H. Habreren erregimena onartu zuen Libiak eta zituen lur-eskakizunak bonbardatu behera utzi zituen. 1992: bertan Batuen Elkarteak Nazio ekonomikoa ezarri zion Libiari blokeo Am eta UTA konpainietako hegazkinen aurkako atentatugileei Pan eman ziela-eta.



Atzera